Kiến trúc Chăm Pa là một phần quan trọng của di sản văn hóa các tỉnh khu vực Nam Trung Bộ nói riêng và Việt Nam nói chung. Với ảnh hưởng của đa dạng các nền văn hóa phương Đông và sự đặc trưng của dân tộc Chăm cổ, kiến trúc Chăm Pa mang đến một phong cách độc nhất vô nhị, từ đó thu hút sự quan tâm của người khám phá và nghiên cứu. Vậy từ kiến trúc Chăm Pa là gì và điểm đặc biệt của các công trình này ra sao? Hãy tìm hiểu cùng Mogi trong bài viết này.
Lịch sử của kiến trúc Chăm Pa
Kiến trúc Chăm Pa chính là một phần quan trọng trong di sản văn hóa của Việt Nam từ hàng thế kỷ qua. Hãy cùng khám phá lịch sử hình thành và phát triển của kiến trúc Chăm Pa thông qua những công trình vĩ đại của dân tộc Chăm theo từng giai đoạn.
Giai đoạn sơ kỳ
Dựa trên ghi chép của nhiều tài liệu lịch sử, kiến trúc Chăm Pa đã hình thành từ thế kỷ thứ 7 và duy trì sự tồn tại của chúng cho đến những năm cuối cùng của thế kỷ thứ 17. Các công trình kiến trúc Chăm Pa bao gồm các đền và tháp trong giai đoạn sơ kỳ mang ảnh hưởng nhiều từ kiến trúc Ấn Độ, từ đó tạo nên một diện mạo đặc trưng và khác biệt so với các công trình kiến trúc khác cùng thời.
Hầu hết các công trình kiến trúc Chăm Pa thời kỳ này phục vụ mục đích tôn giáo. Mỗi khi một triều đình nắm quyền, họ xây dựng hoặc tu sửa các công trình tôn giáo để thể hiện quyền lực. Nhưng điều quan trọng nhất vẫn là để tạ ơn thần linh, thông qua việc dâng lễ và cúng vật tại đền tháp, để tôn vinh sức mạnh và chiến thắng của triều đình. Các vị thần được thờ phụng có thể là những vị thần tiêu biểu của Ấn Độ như Shiva (thần hủy diệt), Ganesha (vị thần có hình dạng đầu voi và người) hoặc có thể là các vị Phật…
Người Chăm đã xây dựng những đền tháp đặc trưng của họ bằng vật liệu chủ yếu là gạch và đá, lấy cảm hứng từ văn hóa Ấn Độ. Những thợ điêu khắc tài ba đã trổ hoa văn trên thân tháp bằng gạch, mang đến những hình ảnh sinh động về các vị thần Hindu và cảnh quan trong cung đình. Thông qua sự khéo léo của người Chăm, các khối tháp trở nên hài hòa, cứng rắn, mạnh mẽ và gần gũi, mang đậm bí hiểm và sự uy nghiêm tráng lệ khi nhìn từ mọi góc độ và bất cứ lúc nào.
Tham khảo thêm: Top 7+ công trình kiến trúc cổ Việt Nam nổi tiếng bạn nên biết
Giai đoạn phát triển
Chăm Pa, hay còn được biết đến với tên gọi là Chàm, là vương quốc nằm trên tuyến đại lộ thương mại quan trọng được gọi là “Con đường Tơ lụa trên biển” – Nằm giữa hai nền văn minh quan trọng của châu Á là Ấn Độ và Trung Hoa. Với việc chủ động thiết lập mối quan hệ mật thiết với các quốc gia tại Đông Nam Á, nghệ thuật Chăm Pa đã hòa trộn và tiếp nhận những xu hướng nghệ thuật đa dạng từ Đông Nam Á, Ấn Độ và cả Trung Hoa.
Với vị trí địa lý thuận lợi cùng sự pha trộn nhiều đặc điểm văn hóa nổi bật từ các quốc gia, thời kỳ này chính là giai đoạn nền văn minh Chăm Pa phát triển nhất. Từ đó tạo ra nhiều công trình kiến trúc độc đáo, phục vụ các mục đích văn hóa khác nhau.
Hiện nay, có hơn hai mươi khu di tích kiến trúc đền tháp và nhiều phế tích kiến trúc tồn tại. Những di tích này mang giá trị đặc biệt, có tầm quốc tế và đáng được cộng đồng quốc tế quan tâm. Ở khu di tích Mỹ Sơn, các công trình kiến trúc tôn giáo chủ yếu dành cho việc thờ cúng các vị thần thuộc Ấn Độ giáo và Bà-la-môn giáo. Trong khi đó, khu di tích Đồng Dương (thuộc huyện Thăng Bình, tỉnh Quảng Nam) lại là một trung tâm Phật giáo quan trọng nhất của Chăm Pa.
Giai đoạn suy tàn
Nghệ thuật Chăm Pa có trước nghệ thuật Việt và đã đạt đỉnh cao ngay khi nghệ thuật Việt độc lập chưa ra đời. Tuy nhiên, thời kỳ văn hóa Việt dần phát triển mạnh mẽ, từ đó đẩy đến việc kiến trúc Chăm Pa bước vào giai đoạn chịu nhiều ảnh hưởng của các kiến trúc Đại Việt lúc này. Trong lĩnh vực văn hoá vật thể, kiến trúc Chăm Pa cổ và kiến trúc Việt cổ có nhiều nét tương đồng.
Xét về mặt kiến trúc của các công trình kiến trúc Chăm Pa ở thời kỳ này, các tháp hầu hết ở trên những đồi cao hoặc núi thấp, được xây dựng thành từng cụm, vươn cao nhiều tầng, mang cửa hướng Đông nhìn ra biển đón dương khí tương tự các chùa, tháp Việt Nam thời Lý, thời Trần.
Tháp Chăm Pa cũng như tháp Lý – Trần về cơ bản cũng xây bằng gạch hoặc phụ thêm một số thành phần bằng đá. Tuy nhiên, tháp Chăm Pa được đục trực tiếp trên gạch sau khi xây, còn ở tháp Lý – Trần thì hình trang trí được in, khắc trực tiếp trên gạch, rồi sau đó mới mang nung, xây đến đâu là có hoa văn trang trí đến đó.
Đặc điểm nổi bật của kiến trúc Chăm Pa
Những điểm đặc biệt tạo nên sự độc đáo trong các công trình kiến trúc Chăm Pa đó chính là ở chất liệu, hình thức xây dựng và phong cách kiến trúc. Dưới đây là chi tiết những điểm nổi bật đó:
Về chất liệu
Theo các kết quả nghiên cứu, các công trình kiến trúc Chăm Pa tại Việt Nam thường sử dụng gạch mộc chưa nung, mang màu sắc từ đỏ hồng đến đỏ sẫm và có độ xốp lớn, không sử dụng mạch vữa để liên kết ở giữa các viên gạch. Đặc biệt, gạch được chế tác với sự tỉ mỉ và tinh xảo trong các chi tiết điêu khắc.
Các thợ xây dựng Chăm sử dụng phương pháp ghép gạch bằng cách lấy từng viên gạch ướt và ép chặt vào nhau, tiếp tục chồng lên nhau để tạo thành một tổng thể đồng nhất. Công trình sau đó được nung khô bằng cách đảo ngược quá trình xây dựng, từ phần trên xuống phía dưới.
Giải thích về cách xây độc đáo trên, các chuyên gia cho rằng vì loại gạch mộc này chứa một lượng cát nhỏ, khoảng 10% (do đặc tính đất địa phương). Do đó việc xây đảo ngược quá trình nhằm tránh rủi ro công trình bị đổ do sử dụng gạch mộc.
Về hình thức
Các ngôi tháp Chăm Pa có dạng hình trụ với chiều cao vô cùng ấn tượng, thường cao gấp đôi hoặc ba lần chiều rộng của thân tháp. Bên cạnh đó, phần đỉnh của tháp thường được thiết kế nhỏ dần, tạo nên một hình dáng thu nhỏ khi đi lên cao. Do diện tích không quá rộng, không gian bên trong ngôi đền tháp thường hẹp và trung tâm của ngôi đền là trục thẳng hướng về mặt trời.
Các ngôi đền tháp thường chỉ có một cửa duy nhất, được mở theo hướng mặt trời mọc, tức là hướng Đông – hướng được coi là hướng của thần thánh, sự sinh sôi và nảy nở. Các phần chạm khắc khác được đặt xen kẽ với các cửa giả và khu vực cửa chính.
Tham khảo thêm: Top 10+ công trình kiến trúc ở Việt Nam nổi tiếng Thế giới
Về phong cách kiến trúc
Khi nghiên cứu phong cách kiến trúc Chăm Pa, các nhà khảo cổ cho rằng có hai dạng chính:
- Dạng tháp với một tháp lớn ở trung tâm, được gọi là “kalan”. Tháp trung tâm này thường dành để thờ thần Siva, người là vị thần chủ của tôn giáo Chăm. Tháp được xây dựng với ý tưởng biểu tượng cho nguyên tắc sinh thực nữ thần Shakti trong đạo Ấn Độ và Linga, biểu tượng nam tính.
Một số ví dụ tiêu biểu cho loại bố cục này là khu thánh địa Mỹ Sơn (Quảng Nam), đền Po Nagar (Khánh Hoà) và đền Poklong Garai (Ninh Thuận)….
- Dạng tháp với ba tháp đứng song song, được gọi là “3 kalan”. Kiến trúc này bao gồm ba ngôi đền tháp sắp xếp cùng một hàng theo trục Bắc – Nam và tất cả các tháp đều hướng về phía Đông. Mỗi tháp kalan được dành cho một vị thần khác nhau: tháp kalan hướng Nam dành cho thần Brahma, tháp kalan hướng Bắc dành cho thần Vishnu, và tháp kalan ở giữa dành cho thần Siva. Trong số đó, tháp thờ thần Siva thường có kích thước lớn hơn so với hai tháp khác, để thể hiện vai trò của vị thần chủ đạo.
Dẫn chứng tiêu biểu cho loại bố cục này là khu thánh địa Khương Mỹ, Chiên Đàn (Quảng Nam), Hưng Thạnh, Dương Long (Bình Định) và Hoà Lai (Ninh Thuận).
Phong cách kiến trúc Chăm Pa qua các thời kỳ
Trong mỗi giai đoạn lịch sử, kiến trúc Chăm Pa đã mang trong mình những phong cách độc đáo, phản ánh sự phát triển của thời kỳ đó. Dưới đây là những phong cách kiến trúc Chăm Pa đặc trưng qua từng thời kỳ khác nhau:
Phong cách Hoà Lai và phong cách Đồng Dương
Phong cách Hoà Lai và phong cách Đồng Dương xuất hiện vào thế kỷ thứ 9 là kiến trúc Chăm Pa mang những đặc điểm riêng biệt. Các ngôi đền tháp theo hai phong cách này được xây dựng với hàng cột ốp và cửa vòm mạnh mẽ. Đồng thời, các công trình kiến trúc Chăm Pa này cũng được trang trí với nhiều họa tiết bằng băng độc đáo.
Trong phong cách Hoà Lai (hình thành từ nửa đầu thế kỷ thứ 9), yếu tố tiêu biểu nhất là các vòm cửa nhiều mũi tròn trên cửa thật, cửa giả và các khám. Các cột ở khung cửa hình bát giác được làm bằng sa thạch và trang trí bằng hình lá uốn cong. Giữa hai cột trụ ốp có trang trí hình thực vật và dưới các cột trụ ốp là các hình kiến trúc thu nhỏ và hình người đắp nổi. Với các đặc điểm kể trên, đặc trưng của các tháp theo phong cách Hoà Lai thường mang vẻ đẹp trang trọng và tươi mát.
Trong khi đó, phong cách Đồng Dương (xuất hiện vào nửa sau thế kỷ thứ 9) có các họa tiết trang trí cây lá được thay đổi thành hình hoa hướng ra ngoài. Phong cách này làm mất đi cái nhận thức cổ điển của nét lượn và tỷ lệ trong phong cách Hoà Lai, tạo nên sự mạnh mẽ hơn cho các tháp Đồng Dương.
Phong cách Mỹ Sơn
Phong cách Mỹ Sơn (xuất hiện vào thế kỷ thứ 10) được thể hiện rõ nhất trong ngôi tháp Mỹ Sơn A1 – ngôi tháp nổi tiếng mang đậm nét Chăm Pa. Các cột ốp trên mặt tường đứng thành đôi một, và giữa hai cột ốp là các bức tượng người. Các vòm cửa có hình dáng phức tạp nhưng không được chạm khắc gì bên trên. Bộ diềm kép và các hình đá trang trí góc được khoét thủng. Thân chính của tháp được xây cao vút lên và các tầng thu nhỏ dần. Nhìn chung, phong cách Mỹ Sơn A1 không còn mang những đặc trưng của phong cách Hoà Lai và Đồng Dương.
Phong cách Bình Định
Phong cách Bình Định (xuất hiện từ thế kỷ 11-13) xuất hiện sau chuỗi biến động chính trị từ đầu thế kỷ 11, khi trung tâm chính trị của Chăm Pa dời vào Bình Định. Trong phong cách kiến trúc Chăm Pa này, ngôn ngữ nghệ thuật chính của các tháp không còn dựa vào đường nét mà chuyển sang sử dụng mảng khối. Các vòm cửa thu lại và hình dáng mũi giáo, các tháp nhỏ trên các tầng cuộn lại thành các khối đậm, khỏe, và các trụ ốp thu vào thành một khối phẳng và mặt tường cũng có các gân sống độc đáo bên trên.
Tham khảo thêm: Kiến Trúc Pháp Và Những Đặc Trưng Nổi Bật Bạn Nhất Định Phải Biết!
Các công trình tiêu biểu của kiến trúc Chăm Pa
Tại Việt Nam, các công trình kiến trúc Chăm Pa được xây dựng từ nhiều thế kỷ trước đã trở thành những di tích lịch sử được Nhà nước và chính quyền địa phương giữ gìn và bảo tồn. Đây cũng là những địa điểm tham quan của các khách du lịch khi đến tham quan các tỉnh thành. Dưới đây là một số công trình tiêu biểu của kiến trúc Chăm Pa bạn có thể tham khảo:
- Tháp Po Sah Inư
Nằm trên đồi Bà Nài ở thành phố Phan Thiết, tháp Po Sah Inư cách trung tâm Phan Thiết khoảng 8km về phía Đông Bắc. Đây là một nhóm di tích đền thờ Ấn Độ Giáo hiếm hoi vẫn còn tồn tại đến ngày nay. Tháp được xây dựng bằng gạch nung đỏ và được khắc chạm một cách tinh tế. Khi bước vào tháp, du khách sẽ cảm nhận được vẻ đẹp sang trọng, giản dị và thiên nhiên.
Po Sah Inư là một ví dụ điển hình cho phong cách kiến trúc Hòa Lai từ thế kỷ thứ IX của người Chăm. Mặc dù tháp không quá lớn về kích thước, nhưng nó vẫn hiện lên những nét độc đáo trong nghệ thuật kiến trúc cổ của người Chăm.
- Tháp Po Nagar
Tháp Po Nagar là một công trình kiến trúc nổi tiếng của văn hóa Chăm Pa, nằm tại cửa sông chính của thành phố Nha Trang. Po Nagar là tên của ngọn tháp lớn nhất, có chiều cao hơn 23m và nằm trên đỉnh một đồi cao khoảng 12m so với mực nước biển. Tên của tháp được đặt theo tên của một nữ vương, vị thần được cho là hình thành từ sự giao thoa giữa mây trời và bọt biển.
- Tháp Po Rome
Một ngôi tháp kiến trúc Chăm Pa khác mang tên Po Rome được đặt tại làng Hậu Sanh, xã Phước Hữu, huyện Ninh Phước, tỉnh Ninh Thuận. Tháp này cao khoảng 9m, trước cổng có tiền sảnh, bên trong có tượng vua Po Rome cao 1,3m. Ngoài ra, trong tháp còn có một bức tượng nữ bán thân được khắc chạm một cách nhẹ nhàng và tinh tế. Bức tượng này được người Chăm Pa gọi là tượng hoàng hậu Po Bia Scan.
Tham khảo thêm: Kiến Trúc Gothic Là Gì? Đặc Điểm, Lịch Sử Và Các Công Trình Kiến Trúc Ấn Tượng
- Thánh địa Mỹ Sơn
Mỹ Sơn là một di tích độc đáo và quan trọng trong kiến trúc Chăm Pa tại Việt Nam, tọa lạc tại tỉnh Quảng Nam. Trước đây, Mỹ Sơn là một thành phố cổ của người Chăm. Khu di tích này được xây dựng từ thế kỷ 4 đến thế kỷ 14, bao gồm hơn 70 công trình kiến trúc như đền thờ, tháp và tượng Chăm… Những công trình kiến trúc Chăm Pa này được xây dựng bằng gạch châm và trang trí bởi những hoa văn tinh xảo. Mặc dù thời gian và chiến tranh đã gây tổn hại, Mỹ Sơn vẫn giữ được nhiều nét độc đáo về kiến trúc.
Năm 1999, khu di tích Mỹ Sơn đã được UNESCO công nhận là Di sản Văn hóa Thế giới. Đây là một điểm đến hấp dẫn để du khách có thể hiểu rõ hơn về văn hóa và nghệ thuật của người Chăm, đồng thời trải nghiệm vẻ đẹp của kiến trúc Chăm Pa cổ xưa. Hiện nay, thánh địa Mỹ Sơn vẫn là nơi thờ phụng các vị thần Chăm theo phong tục của người dân địa phương.
Lời kết
Với sự độc đáo và sự phong phú về văn hóa, kiến trúc Chăm Pa đã tạo nên một nét đẹp đặc sắc, đóng góp quan trọng vào cuộc sống tinh thần của người Việt cũng như nền văn minh thế giới. Bài viết trên Mogi đã chia sẻ với bạn đọc về những tác phẩm nghệ thuật độc đáo và đặc trưng của kiến trúc Chăm Pa. Đừng quên theo dõi Mogi để cập nhật thêm nhiều kiến thức và tin đăng nhà đất đáng chú ý nhé!
Đọc thêm:
